هفته آگاه سازی مقاومت ضدمیکروبی (WAAW)
هفته جهانی آگاهی از مقاومت ضد میکروبی (WAAW) یک کمپین سالانه است که با هدف افزایش آگاهی درباره مقاومت دارویی و تشویق به رعایت بهترین شیوه‌ها توسط مردم، پزشکان، دامپزشکان، فعالان محیط‌زیست، کشاورزان، سیاست‌گذاران و رسانه‌ها برگزار می‌شود. این رویداد شامل نشست‌ها، وبینارها، پنل‌ها و فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی است و هر سال در هفته آخر نوامبر برگزار می‌شود (۲۴ تا ۳۰ نوامبر ۲۰۲۵؛ ۳ تا ۹ آذر ۱۴۰۴). موضوع WAAW 2025 با عنوان «همین حالا اقدام کنید: حال ما را محافظت کنید، آینده‌مان را تضمین کنید» بر ضرورت اقدامات هماهنگ و بلندمدت در حوزه سلامت انسان، دام و محیط زیست تأکید دارد.
مقاومت ضدمیکروبی (AMR) چیست؟
داروهای ضد میکروبی، مانند آنتی‌بیوتیک‌ها (Antibiotic)، موادی هستند که برای کشتن میکروب‌ها یا جلوگیری از رشد و تکثیر آن‌ها استفاده می‌شوند و در درمان بیماری‌های عفونی در انسان و حیوان کاربرد فراوان دارند.
مقاومت ضد میکروبی (AMR) یعنی توانایی میکروب‌ها برای مقاومت در برابر این داروها. استفاده نادرست یا بیش از حد از آنتی‌بیوتیک‌ها باعث می‌شود میکروب‌ها مقاوم شوند و درمان‌ها کارایی خود را از دست بدهند، که خطر جدی برای سلامت عمومی ایجاد می‌کند.
نمونه معروف این باکتری‌ها، استافیلوکوکوس اورئوس مقاوم به متی‌سیلین (MRSA) است.
باکتری‌های مقاوم می‌توانند از مسیرهای مختلف به انسان منتقل شوند و وقتی در حیوانات یا غذا حضور داشته باشند، درمان بیماری‌های عفونی در انسان را نیز دشوار می‌کنند.
مقاومت ضدمیکروبی (AMR) و مقاومت آنتی بیوتیکی (ABR)؟
آنتی‌بیوتیک‌ها داروهایی هستند که برای درمان یا پیشگیری از عفونت‌های باکتریایی استفاده می‌شوند. مقاومت به آنتی‌بیوتیک (Antibiotic Resistance یا ABR) زمانی اتفاق می‌افتد که باکتری‌ها در برابر این داروها مقاوم شوند. در این حالت، خود باکتری‌ها توانایی زنده ماندن در حضور دارو را پیدا می‌کنند و در صورت ابتلای انسان، درمان عفونت دشوارتر خواهد بود.
از سوی دیگر، مقاومت ضد میکروبی (Antimicrobial Resistance یا AMR) مفهومی گسترده‌تر است و شامل مقاومت انواع میکروب‌ها—نه فقط باکتری‌ها—در برابر داروهای ضد عفونی می‌شود. این میکروب‌ها می‌توانند شامل انگل‌ها (مانند عامل مالاریا)، ویروس‌ها (مثل HIV) و قارچ‌ها (مثل کاندیدا) باشند.
علائم مقاومت آنتی بیوتیکی
علائم یا نشانه‌های مقاومت ضدمیکروب (AMR) در انسان یا حیوانات معمولاً به شکل عدم پاسخ به درمان‌های دارویی معمول دیده می‌شود. این علائم مستقیماً توسط باکتری مقاوم ایجاد نمی‌شوند، بلکه نشانه این هستند که دارو روی عفونت اثر نمی‌کند. به زبان ساده، وقتی می‌گوییم باکتری مقاوم است، یعنی داروهای معمولی دیگر قادر به کنترل یا از بین بردن آن نیستند. برخی نشانه‌های رایج عبارتند از:
- عدم بهبودی با درمان استاندارد:
- علائم عفونت، مثل تب، درد، التهاب یا ترشحات، حتی پس از مصرف کامل داروهای تجویزی، همچنان ادامه دارند.
- تکرار یا بازگشت عفونت:
- عفونت بعد از بهبود اولیه دوباره ظاهر می‌شود، زیرا باکتری‌های مقاوم زنده می‌مانند و دوباره رشد می‌کنند.
- گستردگی عفونت:
- عفونت ممکن است شدیدتر شود یا به سایر بخش‌های بدن گسترش یابد، زیرا دارو نمی‌تواند باکتری‌ها را کنترل کند.
- نیاز به داروهای قوی‌تر یا طولانی‌تر:
- پزشک ممکن است مجبور شود از آنتی‌بیوتیک‌های قوی‌تر، ترکیبی یا دوره طولانی‌تری استفاده کند تا اثر درمانی حاصل شود.
- عفونت‌های بیمارستانی مقاوم:
- باکتری‌های مقاوم معمولاً در محیط‌های بیمارستانی شایع‌اند و ممکن است منجر به عفونت‌های جدی مثل عفونت خون، ادرار، ریه یا زخم شوند که درمانشان دشوار است.
دلایل بروز مقاومت آنتی بیوتیکی
مقاومت ضدمیکروبی (AMR) زمانی رخ می‌دهد که میکروب‌ها مثل باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها یا انگل‌ها دیگر به داروهای ضد میکروبی جواب ندهند. این یعنی داروهایی که قبلاً می‌توانستند بیماری را درمان کنند، دیگر مؤثر نیستند و عفونت‌ها سخت‌تر یا حتی غیرقابل درمان می‌شوند. دلیل این اتفاق هم به خود میکروب‌ها و هم به رفتار انسان‌ها مربوط می‌شود.
از طرف میکروب‌ها، دلیل اصلی این است که آن‌ها تعداد بسیار زیادی دارند و خیلی سریع تکثیر می‌شوند. هر بار که یک میکروب تقسیم می‌شود، ممکن است جهش‌های ژنتیکی رخ دهد که برخی میکروب‌ها را مقاوم به دارو می‌کند. علاوه بر این، میکروب‌ها می‌توانند ژن‌های مقاومت را بین هم رد و بدل کنند، حتی بین گونه‌های مختلف، بنابراین مقاومت به سرعت در جمعیت میکروب‌ها پخش می‌شود.
از طرف انسان‌ها هم رفتارهای ما این روند را تسریع می‌کند. مصرف بیش از حد یا اشتباه داروهای ضد میکروبی، خرید دارو بدون نسخه، ناتمام گذاشتن دوره درمان، و کم‌توجهی به واکسیناسیون، همگی فشار شدیدی روی میکروب‌ها ایجاد می‌کنند تا مقاوم شوند. حتی استفاده گسترده از داروها در دام‌ها و کشاورزی، یا تبلیغات بیش از حد برای تمیزی مطلق محیط، باعث می‌شود میکروب‌ها در محیط زندگی انسان و حیوان به طور مداوم در معرض داروها قرار بگیرند و راه‌های مقاومت را پیدا کنند.
در نتیجه، ترکیب تکثیر سریع میکروب‌ها، توانایی آن‌ها در جابه‌جایی ژن‌ها و رفتارهای غلط ما باعث شده است که مقاومت ضدمیکروبی به یک مشکل جهانی تبدیل شود. این مسئله نه تنها سلامت انسان‌ها را تهدید می‌کند، بلکه درمان بیماری‌ها را دشوار می‌کند، هزینه‌های درمانی را بالا می‌برد و حتی امنیت غذایی و سلامت حیوانات و محیط زیست را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد.
انواع مقاومت آنتی بیوتیکی
مقاومت آنتی‌بیوتیکی به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود که بهتر است آن‌ها را بشناسیم:
- مقاومت ذاتی (Intrinsic Resistance): این نوع مقاومت به‌طور طبیعی در برخی باکتری‌ها وجود دارد و مربوط به ژن‌ها یا ویژگی‌های طبیعی آن‌هاست، نه استفاده قبلی از دارو. مثلاً بعضی باکتری‌ها غشای خارجی مقاوم دارند یا پمپ‌های ویژه‌ای برای خارج کردن دارو از خود دارند، بنابراین حتی اگر هیچ‌وقت با آنتی‌بیوتیک مواجه نشده باشند، به طور طبیعی در برابر آن مقاوم هستند.
- مقاومت اکتسابی (Acquired Resistance): این نوع مقاومت زمانی ایجاد می‌شود که باکتری‌ها ژن‌های مقاومت را از دیگر باکتری‌ها دریافت کنند یا در اثر جهش‌های ژنتیکی خودشان مقاوم شوند. این مقاومت ممکن است موقت یا دائمی باشد و معمولاً با استفاده نادرست یا بیش از حد آنتی‌بیوتیک‌ها تقویت می‌شود. حتی مقادیر کم دارو هم می‌تواند باکتری‌ها را به سرعت مقاوم کند و باعث شود نسل‌های بعدی باکتری‌ها به دارو پاسخ ندهند.
به زبان ساده، مقاومت ذاتی ویژگی طبیعی باکتری است، اما مقاومت اکتسابی نتیجه تعامل با محیط و داروهاست و قابل پیشگیری تا حدی با مصرف درست و محدود آنتی‌بیوتیک‌ها. این دسته‌بندی به ما کمک می‌کند بفهمیم چرا بعضی عفونت‌ها درمانشان سخت‌تر است و چرا باید مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها را کنترل کنیم.
مکانیسم های مقاومت آنتی بیوتیکی
مکانیسم‌های مقاومت میکروبی به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
- محدود کردن ورود دارو به باکتری
- تغییر هدف دارو در باکتری
- غیرفعال کردن دارو
- خارج کردن فعال دارو از باکتری (Efflux)
مقاومت ذاتی باکتری‌ها معمولاً از روش‌های محدود کردن ورود دارو، غیرفعال کردن دارو و خارج کردن دارو استفاده می‌کند، در حالی که مقاومت اکتسابی بیشتر شامل تغییر هدف دارو، غیرفعال کردن دارو و خارج کردن دارو است.
با توجه به تفاوت‌های ساختاری، باکتری‌های گرم منفی و گرم مثبت از مکانیسم‌های متفاوتی استفاده می‌کنند. باکتری‌های گرم منفی از هر چهار مکانیسم استفاده می‌کنند، اما باکتری‌های گرم مثبت معمولاً محدود کردن ورود دارو را به کار نمی‌برند (چون غشای خارجی LPS ندارند) و بعضی از انواع پمپ‌های خارج‌کننده دارو را نیز ندارند.
این تفاوت‌ها باعث می‌شود که مکانیسم مقاومت باکتری‌ها بسته به نوع آن‌ها متفاوت باشد.
مهار مقاومت میکروبی
کارشناسان هشدار می‌دهند که اگر آنتی‌بیوتیک‌های مناسب توسعه نیابند و دسترسی عادلانه به آن‌ها فراهم نشود، مرگ‌های ناشی از مقاومت دارویی تا سال ۲۰۵۰ ممکن است حدود ۷۰٪ افزایش یابد. برای مقابله با این مشکل، علاوه بر تولید داروهای جدید، لازم است سیستم‌های پایش و تشخیص مقاومت تقویت شده، اقدامات پیشگیری از عفونت‌ها مانند تأمین آب سالم، رعایت بهداشت و واکسیناسیون گسترش یابد و سرمایه‌گذاری در تحقیقات نوآورانه افزایش یابد.
